AHAD HABERLERİN DEGERİ

Prf.Dr. TALAT KoçYİGİT

Haberin Tarifi

Hadisçiler arasında haber, Hz. Peygamberin söz ve fiillerinden ibaret

olan hadisin müradifi olarak kullanılmıştır. Bununla beraber, haberin

hadise nisbetle daha geniş bir manası vardır ve Hz. Peygamberin

hadislerine ıtlak olundu ğu gibi, sahabe ve Tabi'indan gelen rivayetleri

de içine alır. Bu bakımdan, haberle hadis arasında umum-husus farkı

vardır: Her hadise haber denir; fakat her haber, hadis değildirı. Bu manada

tarih ve benzeri ilirnlerle meşgul olanlara ahbari denildiği halde,

yalnız, Hz. Peygamberden gelen haberlerle uğraşanlar muhaddis ismini

almışlardır.3 Ancak raviler, Hz. Peygambere merfu'4 olan hadisleri

rivayetle iktifa etmiyerek, sahabe ve tabi’undan mevkuf 5 veya maktu6

olarak gelen haberleri de rivayet ettikleri ve rivayet, haber vermek manasında

ihbarın müradifi olduğu için, hadis imamları, hadis ve haber

kelimelerini, aynı şekilde, müradif manalarda kullanmakta bir mahzur

görmemişlerdir. Buna göre, haber denildiği zaman, çok defa Hz. Peygamberin

hadisi anlaşılmıştır.

Kur'an ve Haber

Kur'an, İslam Dininin ilk ve en mühim kaynağı olup, Hz. Peygambere

vahiy yolu ile gönderilmiş Allah keIamı Kitaptır. Müslümanlar,

1- Bkz. İbn Hacer, Nuhbetu'l-fiker, s.6.

2 Bkz. Es-Suyut!, Tedribu'r-rilvi, s.6.

3 Bkz. İbn Hacer, Nuhbetu'l-fiker, s.7; Es-Suyut!, Tedribu'r-rilvi, s.6.

4 Hz. Peygambere izafe edilen haherlere merfu denilmiştir. haherler, ister sahabe veya

Tabi’i, ister daha sonraki nesillerden bir kimse tarafından ona izafe edilmiş olsun; ister İsnadı

muttasıl,(kopuk olmayan) ister munkati (kopuk)olsun, merfu. olmaktan çıkmaz. Daha geniş malumat için Bkz. Es

-Suyuti, Tedribu'r-ravi, 5.109.

Sahabeden muttasıl veya munkat! senedlerle rivayet olunan haberlere mevkuf denilmiştir.

Yani,rivayet olunan söz veya fiiI, sahabenin şahsi söz veya fiilidir. Bkz. Es-Suyfıti, Tedribu'r-

ravi, s. 109.

6 (maktu)Tabi’undan rivayet olunan şahsi söz ve fiilleridir. Bkz. Aynı eser.

126

ibadet ettikleri Rab'lannı Halik, Razik, Kadir, Alim, Semi', Basir ...

gibi çeşitli sıfatları ve esma'i husnasıyle; meleklerini, kitaplarını ve bu

kitapların gönderildi ği peygmberlerini, ahiret gününü, haşr'i, hesabı,

cennet ve cehennemi, cennet hayatının nimetlerini, cehennem hayatının

azabını; namaz, oruc, hacc ve zekat gibi ibadet hükümlerini; evlenme,

boşanma ve miras meselelerini, insanlar arasındaki münasebetleri, birbirlerine

karşı yüklenmiş oldukları çeşitli görevleri ... kısacası bir insanın

dünya ve ahıret hayatını belirli ölçüler altında tanzim eden emir ve

nehiyleri mü cmel ve gayri mufassal olarak Kuran'dan öğrenmişlerdir.

Hazreti Peygamber, kendisine gönderilen Kur'an ayetlerini insanlara

tebliğ etmekle görevlendirilmiştİr. Bu hususta Kur'an'da şu ayet

gelmiştir:

"Rabbından sana inzal olunan şeyleri tebliğ et; eğer bunu yapmazsan

(Rabbının) risaletini tebliğ etmemiş olursun". 7 Kendisine gönderilen

ayetleri tebliğ etmekle görevlendirilen Hz. Peygamber, Kur'an'da şu

ifade ile tavsif olunmuştur: "O (Rasul), havadan konuşmaz; (onun sözleri), kendisine vahyolunan

vahiyden başka bir şey değildir". 8 Müfessirler,bu ayete dayanarak, Hz.

Peygambere gelen vahyi iki kısma ayırmışlar, muciz olan birincisine

vahyi metluv demişlerdir ki bu, Kur'an'dır; muciz olmıyan diğer vahiy

ise gayri metluv olup, Hz. Peygamberden din ile ilgili olarak sadır olan

sözlerdir; yani onun hadisleridir.9

Allah Ta'ala, insanlara, Kur'an'a itaat etmeyi emrettiği gibi, Hz.

Peygamberin hadislerine de itaatı aynı şekilde emretmiştir. Bu hususta

Kur'an'da şu ayet varid olmuştur:

"Ey iman edenler, Allah'a ve Rasul'e itaat edin". O Bir başka yerde

"her kim Rasul'e itaat ederse Allah'a itaat

etmiş olur.” denilmek suretiyle, Rasul'e itaat etmenin derecesini,

Allah'a itaat derecesine yükseltmiştir. Şüphe yoktur ki bu

ayetlerde belirtilen Allah'a itaat, O'nun, Kur'an ile gelen emir ve

nehiyIerine itaat manasına olduğu gibi, Rasıtl'e itaat da, onun ha-

7 Ma'ide sfıresi, ay. 67.

8 Necm suresi, ay .. 3.

9 Bkz. Es-Suyuti, Eı-Iıkan fi ıı/(iıni'l-Kur'an, i. 45; İbn Hazm, EI.lhkUın fi usu.li'l.ah.

kUın, I. 97.

10 Nisa suresi; ay. 59.

11 Aynı sure, ay. 80.

disIeri vasıtasıyle gelen emir ve nehiyIerine itaattır. Keza, her

hangi bir anlaşmazlık halinde, müşkilin halli bakımından başvurulması

gereken iki asıldan biri, yine Hz. Peygamberin haberleridir. Bu

hususta da şu ayet nazil olmuştur;'

"Her hangi bir şeyde nizaa düşerseniz onu

Allah'a ve Rasul'e reddedin (yani Allah'a ve Rasul'e başvurun);

eğer Allah'a ve ahıret gününe inanıyorsanız" .12 Şüphesiz, ayette Allah'a

ve Rasul'e başvurmak hususunda gelen emrin muhatabı, yalnız Hz.

Peygamber devrinde yaşıyan ve onunla karşılaşmak ihtimali olan insan

değildir; fakat, ayetin nazil olduğu andan, insanların itaat etmekle

mükellef oldukları Kur'an hükümlerinin baki kalacağı dünya hayatının

son gününe kadar gelmiş ve geçecek bütün insanları da şamildir. Bu

bakımdan, hiç kimse: "ayette, ihtilaf ettiğiniz meselelerde Allah'a ve

Rasul'e başvurun, deniliyor; halbuki Allah'a nasıl başvurulur? Keza,

Peygamber vefat edeli bu kadar sene oldu; ona nasıl başvurulur?"

diyemez. Çünkü, Allah'a ve Rasul'e başvurmak, Allah kelarnı olan

Kur'an ile Rasul kelarnı olan hadislere başvurmaktır; yani, Kur'an ve

Hadis'i, ihtilaf konusu olan meselede hakem ittihaz etmektir.

Yukarıda, Hz. Peygamberin, insanlara getirdiği çeşitli dini meselelerdeki

hükümlerin, emir ve nehiylerin, bir vahiy eseri olduğuna ve

bu vahyin, Kur'an ve Hadise delalet etmek üzere metluv ve gayri metluv

olarak iki kısma ayrıldığına işaret etmiştik. Her iki vahiy şeklinin de

Allah'tan geldiği göz önünde bulundurulursa, bir Kur'an hükmü ile, Hz.

Peygamberden nakledilen sahih bir. haberin getirdiği hüküm arasında

itaat bakımından hiç bir fark olmamak gerekir. Netekim, daha önce

zikretmiş olduğumuz "Allah'a ve Rasul'e itaat ediniz", ."her kim Rasul'e

itaat ederse Allah'a itaat etmiş olur" mealindeki ayetler de bu hususu

açık bir surette ortaya koymuşlardır. Şimdi, bu esasa dayanarak diyebiliriz

ki: Dini meselelerde, mesela "tevhid" de, Allah'ın sıfatlarında,

kaza ve kader meselesinde, Allah'ın kıyamet günü mü'minler tarafından

gözle görülüp görülmiyeceği meselesinde, Hz, Peygamberin şefaatinde

ve diğer ibadet ve muameIat ile ilgili meselelerde, ortaya çıkacak her

hangi bir ihtilaf anında başvurulacak ilk merci, Kur'an ile Hz. Peygamberden

nakledilen sahih haberlerdir.

12 Ayın sure, ay. 58.

13 Bkz. İbn Hazm, El-Ilıkfimji ltsiili'l-alık"m, i. 98.

128

Haberlerin Kısımları

,

Hadisin müradifi olarak kullandığımız haberin, hadisçilere ve sair

usul uleması arasındaki taksimini zikretmeden önce, bu taksimle sağlanmak

istenen faydaya, bir kaç noktadan işaret etmek yerinde olur.

Malumdur ki, eşyanın bilinmesi akıl yolu ile olduğu kadar, his veya

duyu organları vasıtasıyle de olur. Dördün yarısının iki ettiğini akıl

yardımı ile buluruz; keza, ihdas edilmiş (muhdes), yahut yaratılmış

(mahluk) olan bir şey düşündüğümüz zaman, onu ihdas eden (muhdis)

veya yaratan (‘halik) bir kuvvetin bulunduğunu yine akıl yardımı ile

anlarız. Fakat her hangi bir kimsenin söylediği bir sözü veya yaptığı

bir işi, duyu organları vasıtasıyle öğreniriz. Söylenen bir söz, işitme organı

ile, yapılan bir iş de görme organı ile bilinir. Bir şeyi duyu organı

vasıtasıyle öğrenen kimse, onu, bilmeyen kimseye, yine duyu organı ile

olaya bizzat şahit olan kimsenin haberiyle öğretir. Bir şeyi haber veren

kimselerin hepsinin de sözlerine güvenilır kimseler olması bahis konusu

olamıyacağına göre, verilen baber, iki ihtimalden hali değildir; yani ya

doğrudur; ya da yalandır. Bu durumda haberin, sözüne güvenilir kim"

seler arasından alınması gerekir. Sözüne güvenilir kimseler ise ya yakin

tarikıyle bilinir; yahutta zan tarikıyle; ancak ikinci şıkta, haberin doğruluğuna

deıaıet eden emarelerin, aksine deIalet eden emarelerden daha

kuvvetli olması lazımdır. 14 İşte bu esasa istinaden, usulcüler, haberleri

iki kısma ayırmışlar ve birincisine mutevatir, ikincisine de ahad demişlerdir.

Biz, bu yazımızda mutevatir haberlere kısaca temas ederek ahad

haberlere geçecek ve bunların Dindeki yerini, değerini ve bazı kelam

mezheplerinin bu çeşit haberler üzerindeki görüşlerini belirtmeğe çalışacağız.

Mutevatir Haberler

Mutevatir, aralarında bir fetret buluıımak suretiyle bir biri arkasından

gelmek, birbirini takip etmek manasında tevatürden ismi mildir.

Bir haberin tevatür ettiği söylendiği zaman, onu haber veren kimselerin,

birbiri arkasından geldikleri anlaşılır; ancak, buradaki "birbiri

arkasından gelmek" tabiri, muvasala manasında olmayıp, haberciler

arasında gayri muntazam olarak bulunan bir fetrete delalet eder.15

14 EI-Ceza'irİ, Tevcihu.'ri-nazar iM usı11i'I-eser, s. 33.

15 Aynı escr, s. 34.

Yukarıda da işaret ettiğimiz gibi, mutevatir olarak gelen bir haberin

his (duyu) ile bilinmiş olması ve habercilerin onu yald

kınen bilmiş

olmaları gerekir. Buna göre haberi veren şahısların her biri, "gördüm"

veya "işittim" diyerek onu nakleder. His yolu ile değil de akıl yolu ile

bilinen haberler, mutevatirin tarifine girmezler; zira, bir delile dayanarak

alemin hudusunu haber veren bir kimseye karşılık, bir başka kimse,

kendi delili ile onun kıdemini iddia edebilir ki bununla öbürünün haberini yalanlamış olur.16

Bir haberin mutevatir derecesine ulaşabilmesi için, onu nakleden

habercileI'in sayısı hakkında çeşitli görüşler ileri sürülmüştür. Fakat,

mutevatirin, hadisçiler arasındaki meşhur tarifine dikkat edilecek olursa,

belirli bir adedin bahis konusu olmadığı anlaşılır. Bu tarıfe göre mutevatir,

başta sahabe olmak üzere, bütün nesiller boyunca, yalan üzerinde

birleşmeleri ihtimali olmıyan sayısı belirsiz bir kalabalığın rivayetidir.Bu kalabalığın sayısı hakkında ileri sürülen rakamlar arasında

ise, belirli bir ittifak yoktur. Bazılarına göre, tavatürün sübutu için, bir

haberin en aşağı Bedir harbine iştirak eden sahabileI'in sayısı kadar bir

kalabalık tarafindan rivayet edilmiş olması gerekir; bu sayı 310 dur.

Diğer bazı görüşlerde de, Bedir harbi gibi, bazı tarihi olaylarla ilgili

olarak 70,50, 40, 20, 12,5,4,3,2 rakamları ileri sürülmüştür.18 Fakat haberin

mütevatir olması ile Bedir harbi veya diğer olaylar arasında ne

gibi bir ilgi olduğunu kestirmek gerçekten güçtür.

Burada, mütevatir haberleriri doğruyu ve gerçeği aksettirdiği görüşü

üzerinde bütün İslam ulemasının. birleştiğine işaret ederek,19 asıl

konumuz olan ahad haberlere geçeceğiz.

Ahad Haberler

Vahid veya ahad, lugatta, sayıların ilki olan bir manasında kullanıldığına ve ahadın, vahidin cemi şekli olduğuna göre, haberi vahıd (ahad)e

16 Aynı yer.

17 Bkz. İbn Hacer, Nuhbatu'l-fiker, s. 7; E.~Suyut1, Tedribu'r-rlivi, s.37L

18 Bkz. İbn Hazm, EI-Ihkam fi usiİli'l-ahkam, i. 104-5.

19 EI-.Bağdadi, meşhur. ınutezile imamlarından En-Nazzam'ın, tevatür derecesini bulan

haberlerde de ravilerin yalan üzerİnde ittifak edebilecekleri görüşüne dayanarak, bu haberlerin

bir huccet olarak kuııanılamıyacağını, iddia ettiğini açıklar. Bkz. EI-Fark beyne'l-fırak, s.87.

En-Nazzam'ın bu görüşü, ileride üzerİnde ayrıca duracağımız mutezilenin hadisleri inkar metoduna

tamamen uygundur.

bir (birler) in haberi demek doğru olur. Bir başka ifade ile, "bir kişinin

diğer bir kişiden rivayet ettiği haber" de diyebiliriz. Ancak bu tarif,

vahıdin lugat manasına uygun olmakla beraber hadisçiler arasında kullanılan

ve meşhur olan tariften farklıdır. Çünkü haberi vahidin ıstılah

manasında ravi sayısı şart koşulmamıştır. Haber bir kişi tarafından rivayet

edilebileceği gibi, iki, üç ve daha fazla kimseler tarafından da rivayet

edilebilir; şu var ki ne kadar çok kimse tarafından rivayet edilirse

edilsin; tevatür derecesine ulaşmadıkça,o haber, yine ahad haberlerden

addedilir.20 Ancak ahadtan olan bir haberin, rivayet yollarının çoğalması

halinde ona, hadisçilerle sair usul uleması arasında meşhur 21 adı verilmiştir

ki bu takdirde haber, yine de ahad olmaktan çıkmaz. O halde,

burada karşımıza yeni bir taksim çıkmış oluyor. Bu taksime göre, ahad

haberler ya meşhurdur; yahutta meşhur değildir. Birincisi üç ve daha

fazla kimseler tarafından rivayet edilen haberlerdir; ancak, üçten sonraki

fazlalık ne kadar çok olursa olsun, haberi tevatür derecesine yükseıtmez.

22

Ahadın meşhur olmıyan diğer kısmına gelince, bu guruba giren haberler,

hadisçiler arasında aziz ve garib olmak üzere iki kısımda mütalaa

edilmişlerdir. Ayrı ayrı üç veya daha fazla isnadla rivayet edilen bir

haber, tabakalardan birinde isnadın ikiye düşmesi halinde aziz, bire

düşmesi halinde de garib ismini almıştır .23

Hadis ulemasının, Hz. Peygamberden rivayet edilen hadisleri,

sahih, hasen ve zayif olmak üzere üçe ayırmaları ise, ahad haberlerin başka

yönden bir taksimidir. Şüphe yoktur ki mütevatir haberler de sahih

haberlerdendir; fakat bu çeşit haberler, tevatür sebebiyle her hangi bir

sened iradından müstağni oldukları için, nadisçiler, bunları araştırma

20 Bkz. Abdu'l-Az;z el-Buhari, Keşfu'l-esrar, II. 379; El.Ceza'iri, Tevcihu'n-nazar, s.33.

21 Bkz. Es-Suyuti, Tedribu'r.ravi, s. 368; El.Ceza'iri, Teveih, s. 35. Bazı usul uleması,

haberleri, mutevatir, meşhur ve ahad olmak üzere üçe ayırmışlar ve meşhuru, haberler arasında

müstekıl bir kısım olarak tavsif etmişlerdir. Fakat maruf olan taksim öbürüdür.

22 Bkz. EI.Ceza'iri, Tevcihu'n-nazar, s. 35. Bazı ulerna, meşhura mustefiz da demişlerdir.

Bazılarına göre de her .ikisi .arasında fark vardır ve ikincisi derece bakımından birinciden daha

üstün olup mutevatire daha yakındır. Fakat ne olursa olsun bunu da haberi ahad içerisinde mü.

talaa etmek gerekir.

23 Bkz. İbn Hacer, Nuhbatu'l'fiker, s. il-l3; Es.Suyuli, Tedribu'r-ravi, 5. 375; El-Ce:

za'iri, Tevcihu'n-nazar, s. 36.

konuları içerisine almanıışlardır.24 Bu hususu göz önünde bulundurarak

diyebiliriz ki: Hadis ilmi, sahih hadisi sakiminden ayırmağı hedef tuttuğu zaman

konusu yalnızca ahad haberler olmuş ve hadis uleması, yalnızca

bu haberleri ve ravilerini tasnife tabi tutmuşlardır; Binaanaleyh,

sahih hadis dediğimiz zaman, ahadın sahihleri hatıra geldiği gibi, El-Buhar!,

Müslim ve Kutub-i sitte’!nin diğer dört imamının tolayıp vücuda getirdikleri hadis

eserleri de ahadın sahih haberler koleksiyonlarından

başka bir şey değildir. Burada, hadis imamları tarafından, sahih bir

hadiste aranan şartlara da kısaca temas ettikten sonra, haberi ahadın

dindeki değeri hakkında ileri sürülen görüşleri inceleyebiliriz.

Haberi Ahadtan Sahihin tarifi

Hadisçilerin tarifine göre sahih bir hadis, adil ve zabıt olan ravilerin,

yine kendileri gibi adil ve zabıt olan ravilerden muttasıl isnadla rivayet

ettikleri şaz ve illetten ari hadistir.25

Tarifte zikredilen adil tabiriyle adalet vasfına sahip olmıyan, yahut

bu yönden hali bilinmiyen ravilerin. hadisleri, zabıt tabiriyle de rivayetlerinde

hata yapanların hadisleri, sahih dışında bırakılmıştır. Keza

sahihin muttasıl isnadla rivayetinin şart koşulması ile munkatı',

mursel ve mu'dal gibi, isnadında ittisal bulunmıyan haberler; Şaz tabiriyle,"

güvenilir bir ravinin maruf olan habere muhalif olarak rivayet

ettiği haberler; ıllet tabiri ile de hadislerin sıhhatini tehlikeye sokabilecek

gizli bozuklukları bulunan haberler, aynı şekilde, sahih dışı bırakılmışlardır.

Başta El-Buhar! ve Muslim olmak üzere En-Nesa'i, Ebu Davud,

Et-Tirmizi ve İbn Mace gibi hadis imamları, eserlerini, yukarıda zikretmiş

olduğumuz sıhhat şartlarını bünyesinde cemeden haberlerden seçerek

vücuda getirmişlerdir. Bu bakımdan, hadis kitapları arasında bu

altı İmanıın eseri, kutub-i sitte adıyle, s!hhatine en çok güvenilir eserler

olarak büyük şöhret kazanmışlardır.

24 Bkz. EI-Ceza'iri, Tevdhu'n-nazar, s. 64; Es-SuyCıti, Tedribu'r-ravi, s. 371. Burada

Es-Suyutl, En-Nevevl'den naklen mutevatirin Fıkıh ve usulünce maruf olduğunu, muhaddisler

arasında rivayetinin hemen -hemen yok denecek derecede az olması sebebiyle onlar tarafından

zikredilmediğini kaydetmiştir.

25 Bkz. Eı-eeza'irl, Tevcihu'n-nazar, s. 69; İbn Hacer, Nahbata'l-fiker; s. 18; Es-Suyut!,

Tedribu'r-rliv'i, s. 22.

Haberi Ahadın Değeri

İslam uleması, -bazı itikadi mezhepler mümessilleri müstesna",

sahih olduğu taayyün etmiş haberi ahadı, dinde hüccet olarak kullanılması

ve onunla amel etmenin gerekli olduğu üzerinde birleşmişlerdir.

Bu birleşme, Hz. Peygamberin dini meselelerde yegane otorite olmasının

tabii bir neticesidir. Daha önce zikrettiğimiz bazı ayetlerden de anlaşıldığı

gibi, o, hevesine göre konuşmayan, fakat konuştuğu zaman yalnız

Allah Ta'ala'nın vahyettiği şeyi söyliyen bir peygamberdir. Dini meseleIerde

söylediği sözlerin alınması ve onlara uyulması, yine Kur'an'ın

getirdiği emirlerdendir. Bu esasa istinadeden müslümanlar, Hz. Peygamberden

nakledilen dinle ilgili haberleri almışlar, ve onlarla amel

etmenin gerekli olduğuna inanmışlardır.26 Bununla beraber, haberi

ahadın ilm-i yakin ifade edip etmediği konusu, bazı mezhepler arasında

görüş ayrılıklarına yol açmış, hanefilerle şafi'iler ve malikllerin bir kısmı,

bütün mutezile ve havaric, bu haberlerin, doğru olduğu kadar yalan

olması ihtimalini de gözününde bulundurarak, ilim ifade etmiyeceklerini

ileri sürmüşlerdir. Mutezile ve havaric, daha ileri giderek ve bu husus

u da kendileri için bir delil ittihaz ederek haberi vahıdle amel etmenin

gerekli olmadığını söylemişlerdir.27 Ahmed İbn Hanbel, Malik İbn Enes

ve hadisçilerin ekserisi ise, haberi ahadın sıhhati sabit olunca ilmi yakin

ifade ettiği ve dolayısıyle ameli gerektirdiği görüşü üzerinde birleşmişlerdir.

28 Maamafih, burada mühim olan, mutezıle kelamcıları müstesna,.

sünnet ehlinin haberi ahadıa amel etmenin gerekliliği üzerindeki ittifaklarıdır.

Hz. Peygamberin hayatında ve vefatından sonra, sahabenin

takip ettikleri yol da budur. Bu hususta kaynaklar bize pek çok misaller

göstermişlerdir. Burada, bu misalIerden bazı örnekler vermeği faydalı

görüyoruz.

1. Rivayet olunan sahih bir hadise göre Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur:

"Sözümü işiten, onu iyice belleyen sonra da başkasına nakleden

kimsenin yüzünü Allah ağartsın; kadru kıymetini yüceltsin. Olabilir

ki "Fıkıh hamili bir kimse fakih değildir ve olabilir ki "Fıkıh hamili"

bir kimse, kendisinden daha fakih olan bir kimseye onu nakleder.

29

26 Bkz. İbn Hazm, El.lhkam fı usulil.ahkam, I. n9.

27 İbn Hazm, aynı eser ve Abdu'l.Aziz el.Buhar!, Keşfu'l-esrar, II. 370.

28 İbn Hazm, aynı eser ve Abdu'l-Aziz el.Buhari, Keşfu'l-esrar, II. 371.

29 Bkz. Eş-Şiifi'i, Er-Risale, s. 402. Hadis, Et. Tirmizi, Ebu Daviid, İbn Mace, Ed.Darimi

ve Ahmed İbn Hanbel tarafından nakledilmiştir.

Hazreti Peygamber, -hadisinde sözünün dinlenmesini, bellenmesini

sonra da başkasına nakledilmesini emretmiştir; ta ki kendisine nakledilen

kimse de onu aynı şekilde bir başkasına nakletsin. Hadiste hitap,

bir. kişi içindir. Bu kimse bazan fakih olmıyabilir ve Hz. Peygamberden

işittiği sözü anlamıyabilir. Fakat onu hıfzedip fakih olan bır kimseye

naklettiği zaman bu söz, o kimse için. dinde bir hüccet olur.

2. Abdullah İbn Umer'den rivayet edildiğine göre, Kuba'da müslümanlar

sabah namazı kılarlarken bir kimse gelip Hz. Peygambere

nuzul olan bir ayetle kıblenin Kabbe'ye çevrilmesinin emredildiğini haber

vermiştir. Bu haber üzerine müslümanlar yonlerini Kabe'ye çevirmişlerdir.

O zamana kadar kıble Şam ciheti idi ve Kuba' halkı, ensar arasın

da Fıkıh ehli olarak tanınmış olup, Allah'ın farz kıldığı bir istikamete

yönelmiş bulunuyorlardı. Her hangi bir huccet olmadıkça bu farzı terkedemezlerdi.

O sıralarda Hz; Peygamberle karşılaşmamışlardı. Allah

Taala'nın, kıblenin tahviIi hakkında ona nasıl bir ayet indirdiğini de

bilmiyorlardı. Allah'ın Kitab'ı ve Peygamberinin Sünnet'ine dayanarak,

fakat ammenin haberiyle değil, bizzat Hz. 'Peygamberden işitmek

suretiyle belirli bir tarafa yönelmişlerdi. Halbuki şimdi yalnız bir kişinin,

fakat sözüne güvendikleri bir kişinin haberiyle, daha önce üzerlerine

farz kılınan yönden, Hz. Peygamberin değiştirdiği bildirilen tarafa yöne

liyorlar, eskisini terkediyorlardı ve bunu, sözüne güvenilir kimselerden

olduğu zaman, bu gibi kimselerin haberlerinin huccet olduğunu bilerek

yapıyorlardı. Böyle bir hadise. zuhur ettiği zaman, onu Hz. Peygambere

de haber veriyorlar ve ne yaptıklarını anlatıyorlardı. Eğer kıblenin tahvili

hakkında Hz. Peygamberden gelen haberi vahidin kabulü, onların

nazarında. farz olmayıp sadece caiz olan şeylerden olsa idi, sonradan

Hz. Peygamber onlara: "sizin bir kıbleniz vardı; benden işitmedikçe,

yahut haberi amme, yahutta bir kişiden fazla kimseleI'in haberleriyle

huccet kaim olmadıkça onu değiştirmemeniz gerekirdi" derdi. Fakat

sahabe arasında sözüne güvenilir bir kimsenin Hz. Peygamberden naklettiği

haberin kabulü farz olduğu için, onlar, böyle bir haberle, nesh edilmiş

olan bir farzı terketmek hususunda tereddüt göstermemişlerdir.

3. Enes İbn Malik anlatır: Ebu Talha ve Ebu Ubeyde İbni'l-Cerrah'a

hurmadan yapılmış şarap verirdim. Bir gün bir haberci geldi ve

30 Bkz. Eş-Şiifi'l, Er'Risale, s. 4,02-403.

31 Ayın eser, s. 407-408.

şarahın haram kılındığını haber verdi. Ebu Talha bana dedi ki: Enes,

kalk. ve bu şarap kabını parçala. Kalktım ve onu bir taşla kırdım.32

Şarap "(hamr), ilk devirlerde haram değildi ve müslümanlar arasında

içen bulunuyordu. Enes İbn Malik'in sözlerinden anlaşıldığına göre,

bir kimse tahrim ayetinin nazil olduğunu haber verdiği zaman gerek

Ebu Ubeyde, gerekse Ebu Talha veya Enes İbn Malik'ten hiç biri "biz,

şarabın helal olduğunu biliyoruz; Peygambere soralım, yahut haberi

amme bize gelsin; ona göre amel edelim" dememiş, fakat her üçü de sözüne

güvendikleri kimsenin haberini huccet olarak kabul etmişlerdir.

4. Hazreti Peygamber, Kays İbn Asım, Ez-Zibrikan İbn Bedr

ve İbn Nuveyre'den herbirini, İslamiyeti öğretmesi için kendi kabilelerine

göndermiştir; çünkü bunların, kendi kabileleri içinde sözüne güvenilir

kimseler olduklarını biliyordu?3

5. Mu'az İbn Cebel'i Yemen'e göndermiş ve kendisine (yani Muaz'a)

itaat edenlerin, etmiyenlere karşı savaşmalarını, Yemen halkına,

Allah'ın farz kıldığı şeyleri öğretmesini ve vermeleri vacib olan sadakayı

onlardan almasını ona emretmiştir. Hz. Peygamberin Mu'az'ı seçmesindeki

sebep, Yemen. halkının onu tanımaları ve sözüne güvenmeleri

idi.34

Hazreti Peygamber, sözüne güvenilir bir kişinin haberiyle huccetin

kaim olacağını biliyor ve çeşitli beldelere, bilhassa belde halkının

tanıdığı kimseleri göndererek İslam dininin vecibelerini halka öğretmelerini

onlara emrediyordu. Bu amirIerin vazifeli olarak gittikleri yerlerde,

ora halkından. hiç biri, "sen bir kişisin; bizden almak istediğin

sadakanın üzerimize vacib olduğunu bizzat Peygamberin ağzından

işitmedikçe bunu alamazsın" demiyordu.

6. Hazreti Peygamberin vefatından sonra da haberi ahad, aynı

Şekilde huccet olarak kullanılmıştır. Ebu Bekr, ceddenin mirası hakkında

hiç bir hüküm bulamadığı zaman, miras talebinde bulunan yaşlı bir

kadını eli boş döndürüyordu ki EI-Muğire İbn Şu'be ve Muhammed

İbn Mesleme, Hz. Peygamberden ceddenin südüs (1/6) alacağına dair

32 Ayın eser, s. 409.

33 Bkz. Eş-Şafi'i, Er-Risale, s. 514-416.

34 Bkz. Ayın eser, s. 416.

AHAD HABERLERİN DEGERİ 135

bir hadis nakletmişler ve Ebu Bekr bu habere dayanarak kadına südüs

vermiştir.35

7. Umer İbnu'l-Hattab, mecusiler hakkında nasıl bir hüküm vermek

gerektiğini bilemezkcn, Abdurrahman İbn Avf, Hz. Peygamberin

"mecusilere de ehli kitabın hükmünü tatbik edin" hadisini rivayet etmiş

ve Umer İbnu'l-Hattab, bu habere istinaden ehli kitapdan aldığı

cizyenin aynısını mecusilerden de almıştır. 36

8. Yine Umer İbnu'l-Hattab, sahabe arasında cenınin diyeti hakkında

Hz. Peygamberden her hangi bir haber bulunup bulunmadığını

araştırırken Hamel İbn Malik İbni'n-Nabiğa çıkmış ve ona şu haberi

vermiştir: Bir gün iki hanımdan biri, hamile olan diğerine bir sopa ile

vurdu ve karnındaki cenınin ölü olarak düşmesine sebep oldu. Bu hadise

üzerine Allah'ın Rasulü, gurra ile, yani vuranın öbürüne bir köle veya

cariye vermesine hükmetti.37 Umer İbnu'l-Hattab bu haberi duyunca

şöyle demiştir: "Eğer bu haberi işitmemiş olsa idim, nerede ise kendi

re'yimle hüküm verecektim".38

Bu haber gösteriyor ki, her hangi bir mesele hakkında Hz. Peygamberden

bir hadis nakledilir ve bu hadisin doğruluğu yakinen bilinirse, bu

mesele hakkında o hadis terkedilerek şahsi görüşe göre amel edilemez;

hadisin bilinmesinden önce şahsi görüşe göre amel edilse bile bundan

dönülür. Aşağıdaki haber bu hususu daha açık bir şekilde izah etmektedir:

9. Sa'idİbnu'I-Museyyib'in rivayetine göre Umer İbnu'l-Hattab

diyordu ki: "Diyet, aklı baiğ olan kadın içindir. Kadın kocasının diyetinden

hiç bir şeye varis olmaz". Fakat Ed-Dahhak İbn Sufyan çıkıp da

Hz. Peygamberin, kendisine "Eşyem ed-Dıbabi'nin diyetinden karısını

varis kılmasını" yazdığını, haber verince Umer İbnu'l-Hattab, kendi

sözünden rücu etmiştir.

Er-Risale'nin şarihi Ahmed Muhammed Şakir, yukarıda zikrettiğimiz

Hamel İbn Malik'in cenın hakkındaki haberiyle bu son haberi bahis

konusu ederek şu açıklamayı yapmıştır:

35 Bkz. Eı-Aınidi, EI-Ihkfim ii u,fıli'l-ahkfim, II. 91.

36 Eş-Şafi'i, Er-Ri,ale, s. 430-431; Eı-Aınidi, EI-Ihkfimli usuli'l-ahkfim, II. 91.

37 Bkz. Eş-Şafi'i, Er-Ri,file, s. 427; Eı-Amidi, EI-Ihkfim, II. 91

38 Aynı eserler.

39 Bkz. Eş-Şafi'i, Er-Ri,file, s. 429.

136 TALAT KOçYİGİT

"Eş-Şafi'i, İhtilafu'l-hadis adlı kitabında her iki habere işaretle

der ki: "Bu haberler, haberi vahidin, onu haber verenin sıdkına güvenildiği

zaman, kabul edilmesi gerektiğine delalet ederler. Eğer böyle bir

haberi herhangi bir hal dolayısiyle reddetmek icab etse idi, her şeyden

önce Umer İbnu'l-Hattab bunu yapar ve mesela Ed-Dahhak'e "sen

Necid ehlinden birisin" ve Hamel İbn Malik'e de "sen Tihame ehlinden

birisin; her ikiniz de Hz. Peygamberi görmediniz; yahut onunla sohbetiniz

çok az. Ben ve muhacirin ile ensardan bir çok kimse onunla beraberdik.

Ondan naklettiğiniz bu haberler, nasıl bizim mechulünüz kaldı

da siz öğrendiniz. Her ikiniz de rivayet ettiğiniz haberde teksiniz. Onları

sizlerden başka rivayet eden olmamıştır. Yanılmanız. ve unutmanız

mümkündür" diyebilirdi. Fakat bunları söylememiş ve kadının, kocasının diyetine varis kılınması ile düşük cenin 'hakkında kendi görüşünü

-ki bu ikincisinde Umer, eğer cenin canlı düşerse diyeti 100 deve, ölü olursa

hiç bir şey lazım gelmez, görüşüne sahip bulunuyordu- terkederek

iki kişiriin Hz. Peygamberden rivayet ettiği haberlere tabi olmuştur.

Allah, elçisi diliyle dilediği şeye, mahlukatın ibadet ve ittibaını zaruri

kılar. Hiç kimse, Hz. Peygamberden gelen bir haber için, kendi görüşüne

dayanarak "niçin" ve "nasıl suallerini sıralamağa ve sözüne güvendiği

kimsenin haberini -bu haber, yalnız bu kimse tarafından rivayet edilmiş

olsa bile reddetmeye mezun değildir".40

Yukarıdan beri zikretmiş olduğumuz misaller ve Eş-Şiifi'i'nin son

iki haberle ilgili mütalaası, haberi ahadın değerini ve dinde nasıl kat'i

bir delil olarak kullanıldığını açıkça ortaya koymaktadırlar. Bu hususta

sahabe arasında hiç bir ihtilaf olmadığı gibi, sahabeden sonraki nesillerde,

Kur'an hükmüne istinad ederek Sunnet'in lüzumuna inanan müslümanlar

arasında da her hangi bir görüş ayrılığı zuhur etmemiştir. Esasen

bu inanç sebebiyledir ki hadis imamları, bu çeşit haberlerin sıhhatini

koruyabilmek için hadis rivayet usulünü geliştirmişler, raviler hakkında

cerh ve tadil metoduna önem vererek sözüne güvenilir kimselerle güvenilmez

-olanları, rivayetlerinde hata yapanlarla yapmıyanları,hadislerini iyice hıfz edenlerle etmiyenleri, herkesin bilemiyeceği kadar kapalı

bir illetle malul olanlar ve olmıyanları, valhasıl sahip oldukları her hangi

bir hal dolayısiyle rivayet ettikleri hadislerin sıhhatini zedeliyebilecek

kimselerle, her bakımdan mükemmel olan kimseleri bir birinden

40 Bkz. Eş-şiifi'ı, ET-Risiile, (1179 No.lu paragrafın notu) s. 429.

AHAD HABERLERİN DEGERİ 137

ayırt etmişler "bunlar hakkında kitaplar tasnif edip hepsinin hallerini

gözler önüne sermişlerdir. Ayrıca, çeşitli guruplara ayırdıkları bu kimselerin

rivayet ettikleri hadisleri de tasnife tabi tutmuşlar ve sahih, zayıf

veya uydurma (mevzu') hadis koleksiyonları vücuda getirmişlerdir.

Yukarıda da temas ettiğimiz gibi, El-Buhari ve Muslim'in tasnifleri

başta olmak üzere Kutub-i Sitte adıyle maruf olan altı koleksiyon, sahih

oldukları teayyun etmiş haberi ahadtan birer hadis kitabıdır.

Bazı Akaid MezhebIeri ve Haberi Ahad

Müslümanlar arasında haberi ahadla ilgili inanç ve kanaatlar, yukarıda

açıkladığımız şekilde olmakla beraber, II. Hicri asrın başlarından

i'tibaren siyasi buhranlar neticesinde tarih sahnesine çıkinaya başhyan

bazı itikadi mezhepler, Kur'an'a uygun olarak İslam akaidine

belirli bir yön veren Hz. Peygamberin hadislerini, red ve inkar yoluna

sapmışlar ve bu akaid üzerinde derin tesirler, tebdil ve tağyirlet yapmışlardır.

Aslında bu mezheplerin istinad noktaları, kadim Yunan felsefesi

ile bazı eski dinler kalıntıları idi. ,Bunlardan edindikleri felsefi-dini görüş

ve inançları İslam topluluğu içerisinde yaymak ve mezheplerini kuvvetlendirmek

istiyorlardı. Şüphesiz bu görüşleri, her hangi bir Kur'an

ayetiyle veya Peygamberin hadisiyle teyid ve tesbit ederek yaymak

çok daha kolay olurdu; hatta onları, bu suretle İslami bir ren ge boyamak

da mümkündü. Ne var ki yabancı kaynaklardan gelen bu görüş

ve inançlar, çok defa Kur'an ve Hadise muhalif oluyorlardı. Bununla

beraber mezhep mümessilleri, kendi görüşleriyle İslami naslar arasındaki

bu ihtiıarı izale edebilmek için Kur'an ayetlerini kendi görüş ve inançlarına

göre tevil ve tahrif, Hz. Peygamberin hadislerini de red ve inkar

etmek çaresine başvurmuşlardır.

Haberi ahadı reddetmek suretiyle İslam dininin Kur'an'dan sonra

ikinci ana kaynağını teşkil eden Sunnet'i hükümsüz bırakan bu mezheplerin

başında muteziIe yer almıştır. El-Amidi, mutezilenin haberi ahadIa

ilgili görüşleri hakkında şu açıklamayı yapmıştır: Haberi vahidle amel

etmek, ekseriyetin mezhebidir; fakat el-Cubba'i ile kelamcılardan bir

gurubun görüşü bu mezhebe muhalifti'!

El-Bağdadi, mutezile imamlarından Ebu'l-Huzeyl'in çeşitli goruşlerini

zikrederken haberi ahadla ilgili görüşü hakkında şu bilgiyi ver-

41 .Bkz. EI-Ihkam., II. 68.

138 TALAT KOçYİGİT

mıştır: "Doğrudan doğruya gözle-görülmesi veya kulakla işitilmesi

artık mümkün olmıyan geçmiş peygamberlere ait meselelerin haber

yolu ile bilinmesi, aralarında cennet ehlinden bir veya daha fazla kimsenin

de bulunduğu en az yirmi kişinin rivayet etmesi halinde mümkün

olur. Aralarında cennet ehlinden bir kimse bulunmazsa, kafir ve fasik

olanların haberleri, sayıları yalan üzerinde birleşmelerini mümkün kılmıyacak

mütevatir derecesine baliğ olsa bile, huccet olarak kullanılamaz.

Sayıları dört kişinin altında olanların haberleri hiç bir hüküm ifade

etmez. Dörtle yirmi arasında olursa haberlerinin ilim ifade etmesi

muhtemeldir; fakat kat'i değildir. Yirmi kişi oldukları ve aralarında Cennet

ehlinden de bir kişi bulunduğu zaman haberin ilim ifade edeceğine

şüphe yoktur".42 EI-Bağdadi'ye göre, Ebu'l-Huzeyl'in haberi ilim hakkındaki

bu görüşü, onların dindeki faydalarını ibtal etmek gayesini

güder; çünkü onun, yirmi kişi arasında bulunmasını şart koştuğu cennet

ehlinden biri, aslında itizal ve kader fikrine sahip olan kimsedir. Bu

fikre sahip olmayan kimse, Ebu'l-Huzeyl'e göre, mu'min olamıyacağı

gibi cennet ehlinden de değildir.43

Eş-Şafi'i, Kitabu'l- Umm'de, haberleri reddeden bir kimse ile giriştiği

uzun bir münakaşayı nakleder.44 Her ne kadar münakaşa ettiği bu

şahsın kim olduğu ve hangi mezhebe mensup bulunduğu tasrih edilmemişse

de EI-Hudari, bize şu açıklamayı yapmıştır: "Eş-Şafi'i, bu görüşe

sahip olan kimsenin şahsiyetini bildirmemiştir. Bunuııla beraber müteakip

bahiste, haberleri reddedenlerin mezhebine mensub olan bu şahsın

Basralı olduğunu tasrih etmiştir. Bu sıralarda Basra, ilmi ve kelami

hareketlerin merkezi idi. Mutezile imamları ve yazarları burada neş'et

etmiş bulunuyorlardı. Bunlar, hadis ehline karşı husumetleriyle de şöhret

kazanmışlardı. Bu sebeple, Eş-Şafi'i ile münakaşaya girişen ve haberleri

reddeden bu şahsın mensub olduğu tiaifenin mutezile olması kuvvetle

muhtemeldir. Bu ihtimal bende, İbn Kuteybe'nin Te'vilu muhtelifi'l-

hadis adlı kitabını gördükten sonra daha da kuvvetlenmiştir.

İbn Kuteybe bu kitabın başında "Allah seni taatiyle mes'ud, muhafaza

ve rahmetiyle hak için muvaffak etsin, seni kendi ehlinden kılsın. Bana

kelam ehlinin, hadis ehline küfretmeleri, onları imtihana çekmeleri,

onların zemmi için kitaplarında sözü uzatmaları, onları yalancılık ve

42 Bkz. El. Fark beyne'Ilirak, s.77.

43 Ayın yer.

44 Bkz. Adı geçen eser, VII. 250 vd.

AHAD HABERLERİN DEGERİ 139

mütenakız hadis rivayetleriyle itham etmeleri ve bunun gibi meseleleri

yazıyorsun" dedikten sonra En-Nazzam ve EI-Cahız gibi şöhrete ulaşmış

büyük keIamcıların, hadisçilere nasıl hücum ettiklerini zikretmiştir"

.45

EI-Hudari tarafından ileri sürülen bu görüşler ve Eş-Şafi'i ile münakaşaya

girişen şahsın mutezileden olduğu yolundaki tahminleri, daha

önce zikrettiğimiz Eı-Aınidi ile EI-Bağdadi'nin mutezile hakkındaki

ifadeleriyle daha çok kuvvetlenmektedir. Hatta mutezile şeyhlerinden

olan ve mutezileyi yakından tanıyan bir rafıziye reddiye mahiyetinde

bir de kitap telif eden EI-Hayyat'ın, büyük bir talih eseri olarak elimiz-

'de bulunan bu kitabında, haberi ahadıa ilgili ibaresi, bütün şüpheleri

izale edecek mahiyettedir. EI-Hayyat der ki: "Biz, adil bir kişinin haberinin

huccet olarak kullanılabileceğini kabul etmiyoruz"6

Mutezile kelamcılarının, haberi vahıdi kabul etmemeleri, üzerinde

ehemıniyetle durulacak meselelerden biridir. Bütün müslümanlar, bu

hususta ittifak etmişlerken mutezilenin bu ittifaka muhalefet etmeleri,47

insanın hatırına şu suali getirmektedir: Acaba mutezile, Hz. Peygamberden

rivayet edilen haberleri reddederken her hangi bir delile dayanmışlar

mıdır; yoksa bu, daima görüşlerine aykırı buldukları haberlerin

basit bir inkarından mı ibarettir? Birinci şıkta mutezilenin, ahadı ne

gibi delillere istinaden reddettiklerini kesin olarak tesbit edemiyoruz.

Bununla beraber Eı-Amidi, bazı kelamcılann haberi ahadıa ilgili, yukanda

naklettiğimiz görüşlerini kaydettikten sionra, bu çeşit haberlere

karşı ileri sürülen bazı itirazlara da İşinet eder; itirazların mutezile

kelamcılarıyle ilgili olması kuvvetle muhtemeldir. Burada, haberi ahadın

reddi hususunda dayandıklan ilk delil, bazı Kur'an ayetleridir. Bunlardan

biri "bilmediğin şeyin peşine düşme", 48

diğeri de "zan, haktan hiç bir şey ifade

45 Bkz. El-Hudari, Tarihu't-teşri' eı-lslami, s. 185-186.

46 Bkz. El-Hayyat, Kitiibu'l-intisiir, s. 55.

47 Yukarıda Eı-Amidi'den naklen meşhur mutezile imamlarmdan El-Cubbai ile bir gurup

. kelamcının, haberi  ahadla ameI etmenin gerekli olduğu görüşüne sahip olan ekseriyetin mezhebine

muhalif olduklarını kaydetmiştik. Buna ilaveten burada, İbn Hazm'in şu sözlerine de işaret

etmek yerinde olur. İbn Hazm der ki: Bütün İslam ehli, sözüne güvenilir bir ravinin Hz.

Peygamberden naklettiği naberin kabulü üzerinde ittifak etmişlerdir. Ehli Sunnet, harvaric, şi'a

ve kaderiyye gibi fırkalar bu esas üzerinde yürüyorlardı. Fakat 100. seneden sonra zuhur eden

mutezile kelamcıları bu icmaya'" muhalefet ettiler". İbn Hazm'in bu sözü için Bkz. El-Ihkam fi

usuli'l-ahkam, ı. 114.

48 İsra suresi, ay. 36.

etmez" 49 ayetidir. Haberi ahad,ravilerinin daima hata ve unutkanlıklara

maruz bulunmaları sebebiyle ilim ifade etmezler; insana verdikleri

bilgi zannidir; zan ise hiç bir şey ifade etmez. Katiyyet ifade etmiyen

şeylerin peşine düşmek Kur'an'a aykırıdır.

Diğer bazı delilleri de Ebu Bekr'in ceddenin mirası hakkında EI-Muğıra

İbn Şu'be'nin haberini işittiği zaman, bu haberi Hz. Peygamberden,

başka kinısenin de rivayet' edip etmediğini araştırması ve Muhammed

İbn Mesleme'nin de şahadetinden sonra onu kabul etmesidir. Aynı

şekilde Umer İbnu'l-Hattab, Ebu Musa'nın izin hakkındaki hadisini

Ebu Sa'id'in şahadetinden sonra kabul etmiştir.50

Her ne, kadar bazı hallerde sahabe, işittikleri bir haberi tesbit etmek

ve mutmain olmak için başka şahitler de aramışlar ve ikinci bir ravinin,

aynı haberi rivayetiyle kabul etmişlerdir; fakat bunun, onlar tarafından

haberi ahadın kabul edilmediğine bir delil olmıyacağı aşikardır.

çünkü haber, ikinci bir raviiıin şahadetiyle yine de haberi ahad

olmaktan çıkmamıştır.

Bize öyle geliyor ki müslüman topluluk içerisinde Hz. Peygamberin

hadislerini ilk defa reddetmek yolunu tutan mutezile kelamcılarının

elinde, onları haklı gösterecek her hangi bir delil yoktur. Delilolarak

zikredilen hususlar şüphesiz meselenin zahiri tarafını teşkil etmekte-

'dir,ve asıl gaye, yabancı kaynaklara dayanan mezhep görüşlerini korumaktır.

Yukarıda da işaret ettiğimiz gibi, bu görüşler, Peygamberden rivayet

edilen hadislere aykırıdır. Zühd ve takva bakımından zayıf olan,

ekserisi mevaliden(azaldı köle) olmakla beraber, felsefe ile meşguliyetleri sebebiyle

,halifelerin tertipledikleri cidal ve münazaralarda yüksek mevkiler kazanan,

içki meclislerinde bulunan ve dolayısıyle zamanın aristokrat

ve ilerici sınıfını teşkil eden bu kelamcılar, felsefi görüşlerini, korumak

maksadiyle, onlara aykırı düşen Peygamberin hadislerini reddetmekten

başka bir şey yapamazlardı. Eğer haberi ahadı gerçekten ahad olduğu

için reddetmiş olsalardı, mana yönünden tevatür derecesine yükselmiş

pek çok haberi reddetmemeleri gerekirdi. Allah'ın sıfatları meselesinde,

ru 'yet meselesinde, Peygamberin şefaati meselesinde ve kaderle ilgili

meselelerde Hz. Peygamberden pek çok hadis rivayet edilmiş ve bu ha-

49 Necm suresi, ay. 28.

50 Bkz; Eı-Amidi, El-Ihkfim fi I1siili'l-ahkfim, II. 94-95.

51 El-Bağdadi, bu hususa Amr İbu Ubeyd ve Ebu'l-Huzeyl el-Al1af'ın tercemelerinde

şaret eder; Bkz. El-Fark beyne'l-firak, s. 72, 73.

AHAD HABERLERİN DEGERİ 141

disler sahih kitaplarda yer almıştır. Her ne kadar bu hadisler tevatür

derecesine yükselmemiş ise de yalnız bir mevzuda muhtelif sahabilerden

gelen çeşitli hadislerle o mevzu tevatür derecesine yükselmiştir.

Mesela kader meselesinde, Umer İbnu'l-Hattab, Abdullah İbn Amr,

Abdullah İbn Umer, Ebu Hurayra, Mu'aviye İbn Ebu Sufyan, Abdullah

İbn Mes'ud, Ali İbn Ebu Talib, Ummu'l-mu'minin Aişe ve daha bir çok

sahabe tarafından çeşitli hadisler rivayet edilmiştir. Bunların hepsi haberi

ahadtandır; fakat hepsinde müşterek olan ve tevatür derecesine

yükselen bir husus vardır ki bu, kaderin isbatıdır. Hz. Peygamber, çeşitli sözleriyle kaderi isbat etmiş ve müslümanların kadere inanmaları

gerektiğini açıklamıştır. Ondan kaderi reddeden her hangi bir haberin

nakledilmemiş olması da onu isbat ve teyid eden ayrı bir delildir. Bununla

beraber, mutezile kelamcıları, eski Yunan felsefesinden aldıkları insanın

fiil ve hareketlerindeki mutlak hürriyeti görüşünü bu hadisler

karşısında korumak lüzumunu duymuşlar ve onları, başta sahabe olmak

üzere bütün ravilerini ith am ile inkar etmişlerdir. Burada, meşhur mutezile

imamlarından Amr İbn Ubeyd'in bu konudaki bir sözünü naklederek

yazımıza son vereceğiz.

Abdullah İbn Mes'ud, Enes İbn Malik ve diğer on bir sahabi 52 Hz.

Peygamberden kaderle ilgili olarak şu hadisi rivayet etmişlerdir:

"Bir kimse anasının karnında 40 gün kaldıktan sonra kan pıhtısı

haline gelir; sonra et ve kemik teşekkül eder. Bundan sonra Allah, ana

rahmine bir melek gönderir; bu meleğe şu dört emir verilmiştir: Doğacak

olan insanın rızkı; eceli; asi veya muti olacağı. Allah'a kasem ederim

ki içinizden biri veya bir kimse, eehennem ehlinin işini işler; öyle ki

cehenneme girmesine bir kulaçlık bir mesafe kalır; fakat kitap (burada

alın yazısı veya kader anlaşılır) öne geçer ve o kimse, cennet ehline yaraşır

bir iş işliyerek cennete girer. Bir başkası cennet ehlinin işini işler;

cennete girmesine bir iki kulaçlık bir mesafe kalır; fakat kitap öne geçer

ve o kimse, cehennem ehline yaraşır bir iş işliyerek cehenneme girer".

53

İbn Hacer'in açıklamasına göre bu hadisi, yalnız İbn Mes'ud'tan,

oğlu Ebu Ubeyd ve Zeyd İbn Vehb ve yalnız Zeyd İbn Vehb'ten de Se-

52 Bkz. İbn Hacer el.Askalani, Fethu'l-bari bi şerh, Sahihi'I-Bulıiiri, XI. 384.

53 Mezkilr hadis hakkında Bkz. Sahihu'I-Buhiiri, (Kitabu'l-kader) VII. 210. Sahılıu iVIII8-

lim, (Kitabu'l-kader) IV. 2038. Hadis, ayrıca En-Nesa'i, Ebil Daviid, Et. Tirmizi ve İbn Mace

tarafından da naklediimiştir.

142 TALAT KOYİGİT

leme İbn Suheyl, Habib İbn Hassan ve EI-A'meş rivayet etmişlerdir.

El-A'meş'ten rivayet edenlerin sayısı ise 40 ın üstündedir.54 Bu isnadlarla

hadis, her ne kadar mütevatir derecesine çıkmamışsa da önce 13 sahabi

tarafından Hz. Peygamberden, daha sonra da 40 tan fazla ravi tarafından

yalnız El-A'meş'ten rivayet edilmek suretiyle şöhrete ulaşmıştır.

Şimdi, hadis hakkında bu kısa bilgiyi verdikten sonra, sözümüzün başında

işaret ettiğimiz mutezili Amr İbn Ubeyd'in, kaderi isbat eden bu

hadisle ilgili görüşünü zikredebiliriz. Amr der ki: "Eğer bu hadisi, EI A'meş

söylerken işitse idim ona yalancı olduğunu söylerdim. Zeyd İbn

Vehb söylerken işitse idim cevap vermezdim. Abdullah İbn Mes'ud söylerken

işitse idim kabul etmezdim. Peygamber söylerken işitse idim

reddederdim. Allah böyle söylese idi O'na da derdim ki: Sen bu iş üzere

bizden misak almadın".55

Amr İbn Ubeyd, bunları muhakkak ki söylerdi; çünkü o, bir mutezili

idi ve ahad haberleri değil, aslında kaderi kabul etmiyordu.

54 Bkz. İbn Hacer, Fethu'/-biir., XI. 384.

55 Bkz. EI-Hat1b eI-Bağdiidi, Tiirilıu Bağdiid, XII. 172.